श्रीशनिमाहात्म्य

श्रीशनिमाहात्म्य

 

श्रीगणेशाय नमः । ॐ नमो जी गणनायका । एकदंता बरदायका । स्वरूपसुंदरा विनायका । करीं कृपा मजवरी ॥ १ ॥ आता नमू ब्रह्मकुमारी । हंसारूढ वागीश्वरी । बिना शोभे दक्षिण करीं । विजय मूर्ति सर्वदा ॥ २ ॥ नमन माझें गुरुवर्या । सुखमूर्ति करुणालया । नमूं संतश्रोतयांच्या पायां । अभेदभेदा करूनी ॥ ३ ॥ आतां नमूं श्रीपांडुरंगा । यावें तुका कथेचिया प्रसंगा । निरसूनि माझिया भवसंगा । करी कृपा मजवरी ॥ ४ । गुजरात भाषेची कथा । नवग्रहांची तत्त्वतां । ही ऐकतां एकचित्ता | संकट व्यथा न बाधती ॥ ५ ॥ आतां उज्जयिनीनाम नगरी । राजा विक्रम राज्य करी । तेथील चरित्राची परी । ऐका चित्त देऊनियां ॥ ६ ॥ कोणी एके दिवशी प्रातःकाळी । बैसली होती सभामंडळी । तेथें महापंडित त्या काळी । लहानथोर बैसले ।। ७ ।। ऐसी सभा बैसली घनदाट । तेथें चर्चा निघाली सुभट | म्हणती नवग्रहांत कोण श्रेष्ठ । सांगावे नीट निवडोनी ।। ८ ॥ कोण्या ग्रहाची कैसी स्थिती । कैसी पूजा कैसी मती | कोण रूप कैसी गती । ऐसें यथार्थ सांगावें ॥ ९ ॥ ऐसें ऐकतांचि उत्तर । पंडित सरसावले समोर । काढोनि पुस्तकांचा संभार । बोलती ते यथामती में ॥ १० ॥ प्रथम एक पंडित बोलिला । रविग्रह तो असे भला | जो लागे त्याच्या उपासनेला । त्यासी ग्रहपीडा न बाधे ।। ११ ॥ रवि तो सूर्यनारायण । जे नर झाले तत्परायण । त्यांचं विघ्ने होतीं निरसन | महासामर्थ्य रवीचें ॥ १२ ॥ आधि व्याधि दरिद्र । स्मरणमात्रेंचि होती दूर | मग उपासना करी जो नर । चिंतिले अर्थ सर्व पुरती ॥ १३ ॥ रवि तो मुख्य दैवत । त्यावीण सर्वही जाणा व्यर्थ । नवग्रह आज्ञा पाळीत । ऐसा श्रेष्ठ ग्रह हा ।। १४ ।। ऐकतां रवीची वार्ता । आणि त्या इतर ग्रहांची कथा । तेणें निवारे सर्व व्यथा । ऐसे नवग्रह समर्थ ॥ १५ ॥ परी रवि असे महाबळी सर्वांमारजी अतुर्बळी प्रत्यक्ष दिसतो नेत्रकमळी । तो हा सूर्यनारायण ॥ १६ ॥ तंव दुसरा पंडित बोलत । सोमासी असे बळ अद्भुत तो माळी असें म्हणवीत | वनस्पती पोषीतसे I १७ ॥ जयाचें आराध्य दैवत । शिव सांब कैलासनाथ | त्याच्या भाळी हा विलसत । म्हणोनि श्रेष्ठ जाणावा ।। १८ ।। चंद्र बर्षे अमृतास । तृप्त करी सर्व देवांस । निशिराज महारूपस । षोडश कळा जयासी ॥ १९ ॥ तो न गांजीच कोणासी । अति सौख्यदाता सर्वांसी । सदासर्वदा निर्मळ मानसीं | धन्य जयाचें पूजन ।॥ २० ॥ मग तिसरा पंडित बोलत । ऐक राया सुनिश्चित । मंगळ तो महासमर्थ । कथा ऐक तयाची ॥ २१ ॥ मंगळग्रह हा महाक्रूर। जैसी कां ते खड्गाची धार । तयाचा न कळे पार । सर्व ग्रामर जि वरिष्ठ हा ॥ २२ ।। मंगळ ग्रह सोनार । क्रूरता जयाची अति थोर । परि तो पूजकांसी कृपाकर मंगल करी सर्वदा ।। २३ । गर्व धरूनि पूजा न करिती । मग तो खबळे उग्रमूर्ती । बिलया जाय संतती संपत्ती । शेवटी नाश करी जीवित्वाचा ॥ २४ ॥ तोचि पूजकांसी सदा प्रसन्न | सर्व अर्थ करी पावन | सर्व दुःख निरसून । अंतर्बाह्य संरक्षी ॥ २५ ॥ तंव बोले चौथा पंडित । बुध असे महाबळवंत । बुधाचा प्रताप अद्भुत । सर्व ग्रहों माजी ॥ २६ ॥ बुध जातीचा असे वाणी । नवग्रहांत शिरोमणी । विघ्ने नासती तयाच्या पूजनीं । सर्वानंद प्राप्त करी ॥ २७ ॥ बुध ज्यावरी कृपा करी। लक्ष्मीकांत त्यासी करी । ऐसा तों महापरोपकारी | बुध ग्रह जाणिजे ॥ २८ ॥ बुधग्रह आहे ज्यास नीट । त्यासी सर्व मार्ग सुचती सुभट । कोणत्या कार्यासही तूट | तो न करी कल्पांतीं ॥ २९ ॥ बुधाची बुद्धि भारी | कोणासी निष्ठुरता तो न करी । संसारचिंता हरी । प्राणिमात्राची सर्वथा ।। ३० ॥ मग बोले पांचवा पंडित । गुरूचे सामर्थ्य असे अद्भुत । गुरु लो श्रेष्ठ सर्वात । इंद्रादिदेवां समस्तां ॥ ३१ । गुरूज्ञानाचा न कळे पार । भाविकांसीं तो करुणाकर । कर्माकर्मांचा करी चूर । भवभयव्यथेसीं ॥ ३२ ॥ दुःख आणि दारिद्र्य, रोग । स्मरण मात्रे होती भंग । नवग्रहांत महायोग्य । ऐसा गुरु जाणिजे ॥ ३३ ॥ गुरु जातीचा असे ब्राह्मण । सर्वांत श्रेष्ठ असे वर्ण | सर्व देव करिती मान्य । गुरुवचनासी ॥ ३४ ॥ गुरु असे ज्ञानाचा पुरा । तयाच्या साम्यासी नसे दुसरा । त्यापुढे नुरेचि थारा | कल्पनेचा कदाही ॥ ३५ ॥ म्हणोनि करितां गुरुसेवा | मग ग्रहांचा कोण केवा गुरु सर्वभावें भजावा । तेणें संतोष सर्व ग्रहांसी ॥ ३६ ॥ शिव करी गुरुपूजनासी । तेथें पाड काय इतरांसी । ऐसा श्रेष्ठ जो सर्वांसी | आगमागम ।। ३७ ॥ तंव सहावा पंडित बोलिला ।। शुक्र ग्रह असे बहु भला । जेणें राक्षसां उपकार केला । संजीवनी मंत्र करोनि ॥ ३८ ॥ शुक्र गुरु दैत्यांचा । त्रिभुवनीं धाक वाहती जयाचा । पार न करें सामर्थ्याचा । म्हणोनि श्रेष्ठ तो । ३९ ॥ शुक्राची शक्ति आहे फार | तो करी कर्माकर्मांचा चूर । विघ्ने पळती दूरच्या दूर शुक्राचें नाम घेतां ॥ ४० ॥ शुक्रपूजनीं जे तत्पर । त्यांच्या शौर्यासी नाहीं पारावार । जो दिव्यदेही निरंतर । एकाक्ष तो ॥ ४१ ॥ आधि, व्याधि दुःख दारिद्र्य । स्मरणमात्रेचि होती दूर । सर्वाभीष्ट परिकर । प्राप्त करी पूजकां ॥ ४२ ॥ नवग्रहांत शिरोमणी । ज्याचा महिमा वर्णिजे पुराणी मान्यता श्रेष्ठ सर्वांहूनी । शुक्राची असें जाण पां ।। ४३ ॥ ऐसे हे सहा ग्रह ऐकोनि राजा । तर्जनी मस्तक डोलवी वोजा । म्हणे उत्तम कथिलें काजा | अखंडित यांतें स्मरावें ।। ४४ ॥ आणिक ग्रह राहिले कोण । सांगा पंडित हो निवडून । कैसे त्यांची नामें खूण | त्या मूर्तीसी बोलिजे ॥ ४५ ।। मग संकेतें बोले पंडित । धातु आणि दुसरा केतु ॥ हे उभयतां अति अद्भुत । दैत्यकुळींचे असती ॥ ४६ ॥ मातंगजातीचे दोन्ही । दुष्ट क्रिया म्हणवोनी । त्यांच्या दर्शनें चंद्रसूर्य गग् । चळाचळां कांपती ॥ ४७ ॥ राहु पीडी चंद्रासी । केतु तो सूर्यासी ॥ ग्रहण बोलिजे तयासी । प्रत्यक्ष दृष्टीसी दिसतसे ॥ ४८ ॥ प्राणिमात्र सर्व जन । त्यांसी न सांडिती पीडेवीण | परी केलिया पूजन-स्मरण । किंचित् पीडा करिताती। ४९ ।। राहु महापीडक अनिवार माया । तद्रूपता केतु जाण राया । उभयतांची एक चर्या । पूजन-स्मरणें संतोषती ॥ ५० ॥ सर्व ग्रहांपरीस अति क्रूर | जनांसी पीडा करिती फार । म्हणोनि पूजन-स्मरण निरंतर । राहुकेतूंचे करावें ॥ ५१ ।। तंव नववा पंडित बोलत । शनिग्रह श्रेष्ठ अवघ्यांत । बलाढ्य होय अति अद्भुत । न कळे कळा तयाची ॥ ५२ ॥ तो ज्यावरी करी कृपा | त्यासी सर्व मार्ग असे सोपा | ग्रहदिक्पाळांवरी छापा । तया शनिग्रहाचा ॥ ५३ ॥ ज्यावरी तो कोपासी चढे । तयावरी नाना विघ्ने येती रोकडें । तयाचा संसार बिघडे । न राहे कल्पांतीं ॥ ५४ ॥ शनिदेव महाक्रोधी । ज्याचा पराजय नोहे युद्धीं । देवदानवां त्रिशुद्धी । दुःखदाता कां भाविक सज्ञान नर । जो या ग्रंथाचा करी आदर ।। पूजन स्मरण निरंतर । त्यावर कृपा करी शनिदेव ॥ ५६ ॥ शनैश्वराची मूर्ति काळी । तो जातीचा होय तेली । चरण पंगु सुरत चांगली । पूजा करी काळभैरवाची ॥ ५७ ॥ त्याची दृष्टि पड़े जबर । करी तयाचा चकनाचूर । अथवा कृपा करी जयावर । तयासी सर्व आनंद प्राप्त होय ।। ५८ ॥ दृष्टीचा ऐका चमत्कार । जन्मला जेव्हां शनैश्चर । तेव्हां दृष्टि पडली पित्यावर । तेणें कुष्ठ भरला सर्वांगीं ॥ ५९ ॥ पित्याच्या रथीं होता जो सारथी । तो पांगुळ झाला निश्चितीं । अश्वांचिया नेत्रांप्रती । अंधत्व आलें तत्क्षणीं ॥ ६० ॥ तेव्हां त्यांनीं उपाय केले फार | तरी गुण न येचि अणुमात्र | जंव दृष्टि फिरवी शनैश्चर । तंव तिघेही आरोग्य जाहले ॥ ६१ ॥ ऐसें ऐकतां राजा विक्रम ।। हांसूनि बोले सप्रेम | म्हणे पुत्र जन्मोनिया काय काम । ऐसा अपवित्र जो ॥ ६२ ॥ तो पुत्र नव्हे केवळ वैरी । जो उपजतांचि ऐसें करी । पुढें तो काय न करीं । सांगा पंडित हो ॥ ६३ ॥ ऐसें बोलिला हांसोन | करी टाळी वाजवी गर्जोन । सभेसी विनोदवचन । म्हणे हा पुत्र कैसा हो ॥ ६४ ॥ ऐसें बोलतां ते अवसरी कैसी वर्तनी नवलपरी । ती ऐकावी आतां चतुरीं । चित्त देऊनियां ॥ ६५ ॥ त्या समयीं शनिदेव विमानीं । जात होते बैसोनी । रायाचें वाक्य ऐकतां तत्क्षणीं विमान खाली उतरलें ॥ ६६ ॥ अकस्मात् येऊनियां सभेत । बैसले तेव्हां विमानासहित ॥ तंव पहाते झाले सभापंडित म्हणती आले शनिदेव ॥ ६ ७ ॥ मग राव उठे झडकरोनी । जाऊनि नमन करी चरणीं । तो तंबू टाकिला झिडकारोनी । शनिदेवाने ॥ ६८ ॥ म्हणे राजा ऐसा मस्त । टवाळी करिसी अद्भुत । याचा चमत्कार क्षणांत । दाबीन पाहें आतांचि ॥ ६९ ॥ तूं फार करितोसी टवाळी । नसतीच चढविली कळी । तरी कन्याराशीस मुळी | तुजला ग्रह मी आलों ॥ ७० ॥ आतां पाहें माझा चमत्कार । तूं नको करू गर्व फार । ऐसें बदोनी अति सत्वर बिमाना रूढ़ पैं झाला ।। ७१ ॥ तब तो रावण लागे चरणांसी । म्हणे कृपा करावी दीनासी । अन्याय घालीं पोटासी | कृपाळुवा शनिदेवा ।। ७२ ॥ तरी तो न मानीच शनिदेव । म्हणे मी तुज दाखवीन अनुभव तेव्हां मनी खिन्न जाहला राव | चिंता मानसीं फार करी ॥ ७३ ॥ मग म्हणतसे पंडितांला आम्हीं महाग्रह उगाचि छळिला ॥ तो आतां कष्टवील आम्हांला । तरी कैसें आतां करावें ॥ ७४ ।। जें जें पुढें होणार म्हणोनि बुद्धि सुचे तदनुसार ॥ तरी तें असेल लिखिताक्षर | तैसें आतां होईल ।। ७५ ॥ राव दिलगीर जाहला मानसीं । विसर्जन करी सभेसी । जाता जाहला मंदिरासी कांहीं अंतर सुचेना ॥ ७६ ॥ कहानियां संध्या स्नान । मग करीतसे भोजन | तदनंतर करिता झाला शयन | नावेक पलंगावरी ॥ ७७ ॥ ऐसें करिता एक मास | जाहला राया विक्रमास | मग काय वर्तलें त्या कथेस । तेंचि आतां ऐकिजे ॥ ७८ ॥ राया बिक्रम से आला शनी । बाबा अति स्थानी । जेणें त्रासिले बहुत प्राणी । अभाविकां क्रूर पीड़ित से ॥ ७९ ॥ तेव्हां पंडित बोलती वाचे । राया पूजन करी शनिग्रहाचें । साडेसात वर्षे नेमाचें । सामर्थ्य आहे जाणिजे ॥ ८॥ तुम्ही विनोद हांसला सीसी । तरी तो कष्टवील तुम्हांसी । जो का गांजितो त्रैलोक्यासी । तोचि हा महाग्रह जाणिजे ॥ ८१ ॥ चित्त कहानियां एकाग्र । अकाबा पूजेचा प्रकार । जेणेंकरोनि शनैश्चर । कृपा करील तुम्हांवरी ।। ८२ ॥ प्रथम करोनि औषधी दान । मग करावें प्रतिमेचे पूजन ॥ अश्वाचा नाल घेऊन | त्याची प्रतिमा करावी ॥ ८३ ॥ शास्त्र विधि पूजा कुंभावर । त्याची स्थापना करावी ॥ ८४ ॥ स्थापना झालिया निर्धार । मग तैलाभिषेक कर । मृत्तिकेच्या जाण | पूगीफल ब्राह्मणासी देऊन । तेवीस सहस्र जप संपूर्ण | यथासांग करावा ॥ ८५ | जपसंख्या जाहलियावरी । चतुर्थांश हवन कर । हवन झालियाउपरी । दान करावीं शनीची ॥ ८६ ।। मग जपकर्ता ब्राह्मणासी शनैश्चररूप मानूनि त्यासी । दक्षिणा देऊनि पूजा से प्रसन्नचि करावें ॥ ८७ ॥ मग करावें ब्राह्मण भोजन । यथाशक्ति द्यावें दान | ब्राह्मण तृप्त होतां पूर्ण संतोष पावे शनिदेव ॥ ८८ ॥ जेवी आरक्षण बाळकासी माता । तैसें रक्षी निजभक्तां । पंडित म्हणती राया समर्था । गोष्टी एवढी ऐकावी ॥ ८९ || राजा म्हणे पंडितांला, शनि न मानीच आम्हांला तोचि मातापिता वहिला । रक्षी तोचि पै जाणा । ९० ॥ मग बोले विक्रम पंडितांसी । तुम्ही जावें आपुल्या गृहासी । जें होणार असेल तें निश्चयेंसीं । घडून येईल न टळेचि ॥ ९१ ॥ ऐसें बोलोनियां उत्तर । काय जाहला चमत्कार | चित्त कहानियां स्थिर । श्रवण करावें सर्वाही ॥ ९२ ॥ असो मग कोणे एके दिवशीं । दोन प्रहरांच्या समयासी | कारवानवे उज्जयिनीसी । घोडे विकावया आले शनिदेव ॥ ९३ ॥ रूप पालटोनि आपुलें । वारु विकावयाआणिले । तंव तेथें गिर्हाईक पातले । रावही आला त्या स्थानीं ॥ ९४ ॥ तेव्हां किंमत पुसतसे रावो । तयासी म्हणे शनिदेवो | वारू फिरवूनि पाहा हो । मग कळेल मोल तयाचे ॥ ९५ ॥ तेव्हां सारंगा वारू राव आणवीत | चाबुकस्वारासी वरी बैसवीत । तेणें घोडा फिरविला चौगगनात । अति उत्तम फिरतसे ॥ ९६ ॥ तंव दुसरा घोडा अबलख । त्याचे मोल रुपये लक्ष एक । तो सोडूनि तात्काळिक । आणिला विक्रमापासीं ॥ ९७ ॥ व त्या सौदागारें काय केलें । राया विक्रमासीच बैसविलें । घोडा फिरवितां रब बोले । अति उत्त फिरतसे || ९८ ॥ तंव त्या घोड्यासी कोरडा मारितां । घोडा उडाला गजपंथा । पवनवेगें वारू जातां । महावनांत ते समयीं ॥ ९९ ॥ अधिक कोरडा मारितां । ते ते अधिक जाय पंथा । थोर अवस्था होय चित्ता । केवी वर्तले म्हणी ॥ १० ॥ दूरदेशी अतिऊजाडी । जेथें घोर वन महाझाडी । तेथें नदीच्या पैलथडी | घोडा जाऊनि उतरला ॥ १ ॥ तेथें राव उतरला खाली । तो नवलपरी बर्तन । वारू नहीं नदी गुप्त झाली । झाडांझुडांसहीत ॥ २ ॥ तेव्हां आश्चर्य वाटलें विक्रमासी । म्हणे ईश्वरी गति न कळे कोणासी । वारू आणि बनी । काय विचार पैं जाहला ॥ ३ ॥ तंब अस्तासी पावला वासरमणी । अंधकार प्रवर्तला रजनीं । पुढें मार्ग न दिसे नयनीं । मग तेथेंचि पहुडला ॥ ४ ॥ चार प्रहर गेलियावरी । उदयासी आला तमारी | मग तो एका नगराचा मार्ग धरी । राजा विक्रम आपण ॥ ५ ॥ तत्व तेथोनि चार योजनें दूरी । तामलिंदा नाम नगरी । तेथें जातां झाला ते अवसरी | हळूहळूपोहोचला ॥ ६ ॥ इकडे उज्जयिनीची कथा राहिली । ती आतां पाहिजे श्रवण केली । नगरजनें वाट पाहिली चार प्रहर रायाची ॥ ७ ॥ तेव्हां सौदागर म्हणे प्रधानासी । वारू द्यावा आमुचा आम्हांसी | कोणीकडे नेलें वारूसी | राया विक्रमाने ॥ ८ ॥ तंव पहाते झाले नगराबाहेर । कोर्सी दो कोर्सी कोस चार | परी कोठे न दिसे राजेश्वर । मग चिंता प्रवर्तली ॥ ९ ॥ तेव्हां सौदागर म्हणे प्रधानासी । सत्वर शोधोनि आणा रायासी । नाहीं तरी आम्हांसी । पैका द्यावा वारूचा ।। ११० । तेव्हां प्रधानासी पडली चिंता । मनीं म्हणे कैसें करावें आतां। रायाचा शोध न लागे तत्त्वतां । सौदागरें अडविलें ॥ ११ ॥ मग प्रधान काय केलें । सौदागरासी बोलावलं। म्हणे वाचें मोल काय वहिलें । तें सांगा आम्हांसी ॥ १२ ॥ तयाने मोल सांगतांचि झडकरी । मग पैका घातला तयाचें पदरी । तेव्हां प्रधानांसी पुसोनि सत्वरी । जातां झाला शनिदेव ॥ १३ ॥ सौदागर गेलियापाठी ॥ मागे काय वर्तली गोष्टी नगरजन सर्व होती कष्टी । देश पट्टणें धुंडिलीं ॥ १४ ॥ नगरीं झाली ऐसी परी इकडे राजा विक्रम काय करी | तया तामलिंदापुर नगरीं । ग्रामामाजी प्रवेशला ॥ १५ ॥ तंव तेथें व्यवहारी सावकार | जातीचा वैश्य धनाढ्य थोर । तेव्हां तयाचे दुकानावर राजा नावेक स्थिरावला ॥ १६ ॥ सावकाराचे दुकानीं । विक्री होतसे द्विगुणी त्यानें भला माणूस जाणोनीं । आदर केला तयाचा ॥ १७ ॥ मग व्यवहारी बोले भावें । तुम्हीं आतां मुखमार्जन करावें । जातीचे कोण आम्हां सांगावे । नाम ग्राम तुमचे पैं ॥ १८ ॥ राजा म्हणे तया वैश्यासी | आम्हीक्षत्रिय असो परियेसीं । आमुचा मुलूख दूर देशीं क्षण एक येथे उतरलों ॥ १९ ॥ मग सावकारे करविला पाक । अति उत्तम षडा सादिक । भात पन्या सांडगे देख करविले बहुत प्रकार । १२० ॥ मग तो वैश्य म्हणे क्षत्रिया । उठा बेगी जेवावया । भोजन करोनि लवलाह्या । मग जाने सुखरूप । २१ ।। मग राव करी संध्यासान | सत्वर सारिता झाला भोजन । उत्तम प्रकारचे पक्वान्न । सेवूनि तृप्ति पावला ॥ २२ ॥ तेव्हां वैश्य म्हणे क्षत्रियासी । सत्य सांगावे आम्हांसी । मग विक्रमें कथिलें तयासी । तेव्हां तो निज अंतरी समजला ॥ २३ ॥ आतां त्या सावकाराची कन्यका नाम तिचें अलोलिका । तिचा पण हाचि देखा इच्छिला वर वरावा ॥ २४ ॥ परि तिसी न मिळे इच्छावर । वैश्य शोध करी निरंतर । तंव हा विक्रमराजा परिकर म्हणे यासी द्यावी कुमारिका ॥ २५ ॥ तेव्हां तो बोले कुमारिकेसी | बाई उत्तम वर आणिला तुजसी । आतां तूं माळ घालीं यासी न करीं अनमान ॥ २६ ॥ हा स्वरूपें आहे सुंदर बत्तीसलक्षणी परिकर | हा भाग्यवंत जाण वर यासी वरीं कुमारिके ॥ २७ ॥ तेव्हां कुमारी बोले पित्यासी । तुम्ही बहुत वर्णिता 'यासी । परी न भरतां मम मानसीं । तंव न वरी त्यासी निर्धारी॥ २८ ॥ आज पाहीन याचे लक्षण । कैसें चातुर्य काय ज्ञान । भाषणावरूनि प्रमाण | सर्व कळों येईल ॥ २९ ॥ ऐसें बदतां जाहली सांज । तंब अस्तासी गेला भानुराज । पित्यासि म्हणे महाराज । पांथिकासी पाठवावें ॥ १३० । मग वैश्य म्हणे क्षत्रियासी । जावें निद्रा करावयासी । अति रम्य चित्रशाळेसी ।तेथे सर्व विदित होईल ॥ ३१ ॥ मग तो विक्रम उठोनि चालिला । जेथें होती चित्रशाळा | तेथें हंस मयूर कोकिळा | नाना प्रकारचे लेपिले ॥ ३२ ॥ चित्र रेखिली बहुकुशलता । बालू आणि गजरथा | चित्रकार चित्र रेखितां । आळस कांही न केला ॥ ३३ ॥ पुढें पाहे राजा नयनीं तंव अपूर्व मंचक देखिला तत्क्षणीं । त्यावरी पासोडा लेप दोन्ही । आंथरुण घातलेसे ॥ ३४ ॥ रत्नखचित सुरंग पलंग | त्यावरी नाना परीचे रंग । जाई जुई पुणे सुरंग । सेज केली अति निगुतीं ॥ ३५ ॥ वरतीं लोबती मोतियांचे घड | चांदवा करीत फडफड | समया जळती धडधड । चतुष्कोणीं चार पैं ।। ३६ । ऐसें पाहूनि राव झाला चकित । म्हणे न कळे काय आहे वृत्तान्त । हा कोण देश कोणती गत । होईल ती कळेना ॥ ३७ । कर्माच्या गति असती गहना । जें जें होणार तें कदा चुकेना । तें तें भोगिल्यावीण सुटेना । देवादिकां स्वासी ॥ ३८ ॥ तरी हैं शनिदेवाचें छळण । तेणें ही माया रचिली जाण | आतां होणार तें होय आपण | जो सर्वांसी पीहीतसे ॥ ३९ ॥ ऐसा मनीं करोनि विचार । मग निद्रा करी राजेश्वर | तया पलंग समाचार | सावधान निजे अंतरी ।। १४० ।। नाना परींचे करी विचार | बुद्धीचे तरंग अपार । म्हणोनि निद्रा न ये साचार | परी मुख आच्छादन केलेसे ॥ ४१ ॥ राये केली ऐसी परी । मग वैश्यकन्यका काय करी | पंचारती घेऊनि करीं । आली रंगमहालाकारणें ॥ ४२ ॥ तिने केला सर्व शृंगार । गळां शोभती मोतियांचे हार | केशर कस्तुरी कर्पूर । सुगंधद्रव्ये आणिली पै । ४३ ।। पायीं पैंजण नुपूरें । में झणत्कार करितीगजरें । पदकांसी जडिले दिव्य हिरे । त्यांचें तेज फांकतसे ॥ ४४ ॥ ती जैसी पुतळीच केवळ । बत्तीसलक्षणी वेल्हाळ । मृगनयनी विशाल भाळ । येऊनि उभी ठाकली ॥ ४५ ॥ राव निद्रेचें मिष करून पलंगीं पहुडलासे जाण । तो न उठे ऐसे जाणोन ।। मग कुमारी काय करी || ४६ ॥ चंदनपात्र घेऊनि हातीं । अलोलिका होय शिंपिती | तरी जागा न होय नृपती । कोणेही प्रकारे करोनी ॥ ४७ ॥ ऐसी एक प्रहर झाली कष्टी । = जागा न होय मग झाली हिंपुटी ॥ मुक्ताहार ठेवूनि खुंटी । निद्रा करी सचिंत ।। ४८ ॥ तंब निद्रा आली कामिनीसी । मग राव उघडितां मुखासी । विचार करीं निजमानसीं । मी सत्त्वधीर म्हणवितो ॥ ४९ ॥ परोपकारी माझें मन | पापास भितों रात्रंदिन । ही तंब कन्या असे जाण । कैसें भाषण करावें ॥ १५० । ऐसा विचार करी निजमानसीं । तब तो निद्रा भर कामिनीसी । मग पाहतां झाला चित्रांसी । तेथें अपूर्व वर्तलें ॥ ५१ ।। चित्रींचा हंस निर्जीव | परी तो काय करिता झाला लाघव | खाली उतरोनि सावयव । हारांचीं मोत्यें भक्षीतसे ॥ ५२ ॥ राव पाहूनि झाला चकित । मनी म्हणें हें आश्चर्यम । परी ही गोष्ट अनुचित दुःखदायक आपणासी ॥ ५३ । जरी हार घ्यावा काढूनी | तरी ब्रीद जातसे निरसूनी । परासी दुःख न द्यावें म्हणोनी । ब्रीद असे माझें हें ॥ ५४ ॥ परंतु गोष्टी हे अघटित । आपणासी दुःख होईल प्राप्त । ग्रहदशेचे मान सत्य । परी हार न काढावा ॥ ५५ ॥ ऐसा निश्चय रायें केला । इकडे सर्व हार हंसें गिळिला । तें पाहूनि राव निजला | कुमारकेशेजारी ॥ ५६ ॥ तंव उगवला असेदिन । कुमारी उठोनी खडबडोन । म्हणे हा पित्याने वर आणिला जाण । अतिमूर्ख नपुंसक ।। ५७ ॥ मनीं क्रोध आला भारी । उठोनि चालली झडकरी । तंब ती हार पाहे खुंटीवरी । तेथें काही दिसेना ॥ ५८ ॥ हार न देखे कुमारिका | ती म्हणे पांथिका अविवेका । हार घेबोनि महाठका । निद्रा केली सुखरूप ।। ५९ ॥ तरी हार देई माझा झडकरी | तुज पचणार नाहीं चोरी । ऐसिया गोष्टीने तुझी थोरी । राहणार नाहीं तत्त्वतां ।। १६० ॥ तरी हार दे माझा मजप्रती । मग त्वां जावें आपुल्या पंथीं । याची चर्चा झालिया निक्चितीं । नाश होईल शरीराचा ॥ ६१ ॥ तंव पांथस्थ म्हणे कुमारिका । हार नाहीं आम्हांसी ठाउका । येथे निद्रा केली म्हणोनी देखा । आळ घालिसी आम्हांवरी ॥ ६२ ॥ तंव ती कुमारी संतप्त मनीं । पित्यासी सांगे तत्क्षणीं म्हणे इच्छावर आणिला मजलागूनी । त्याचे लक्षण अति उत्तम ।। ६३ ॥ तुम्हीं ठक चोर आणिला घरा | तो तस्करविद्येमाजी पुरा । तेणें चोरिलें माझिया हारा । तरी तो मागूनि घेईजे ॥ ६४ ॥ तेव्हां वैश्य म्हणे पंथिकासीं । तुज विश्राम दिधला कासयासी । तरी तूं कां हार घेऊनि बैसलासी । बरा झालासी उतराई ॥ ६५ ॥ उत्तम भोजन दिधले देखा । आणि ही अर्पिली निजकन्यका । ऐसे असतां महामूर्खा । हें काय आचरलासी ॥ ६६ ॥ बराच फेडिला उपकार | देई माझे कन्येचा हार । मग त्वां जावें सत्वर । आलिया गंथें ॥ ६७ ॥ तंव राव म्हणे सावकारासी । तुमचा हार नहीं मजपाशीं । हा कर्मभोग ओढवला सायासीं । नसतेस विघ्न हैं ॥ ६८ ॥ तेव्हां सावकारासी क्रोध आला ।तेणें सेवकासी हुकूम केला । बंधन करावें या तस्कराला | मार द्यावा निष्ठुरपणे ॥ ६९ ॥ यासी मारिल्यावांचून । हार हस्तगत न होय जाण । हा पक्का चोर म्हणोन ऐसें लक्षण पैं याचें ॥ १७० ।। मग त्या सेवकी धावुनी सत्वर | बांधिला तो मुशाफर | अतिशय दिधला मार | दया नाहीं अंतरी । ७१ ॥ ते मारिती निष्ठुरी होऊनी । दया नाहीं अंत:करणीं मारा मारा ऐशा वचन । वैश्य तेव्हां बोलत ॥ ७२॥ मार मारूनि केला जर्जर । म्हणती हार देई गा सत्वर । महानिर्दय निष्ठुर । दया न ये कोणासी । ७३ ॥ मग राव म्हणे वैश्यासी | हार नाहीं गा आम्हांपाशीं । कष्टवितोसी शरीरासी । वृथाचि जाण कासया ।। ७४ ॥ तैं वैश्य म्हणे सेवकांला । हा पक्का तस्कर नव्हे भला | अद्यापि नाहीं कबूल झाला | मार खातो निःशंक ॥ ७५ ॥ मग तो व्यवहारी काय करी । जाऊनि रायाचे दरबारी । राया चंद्रसेना श्रुत करी ॥ सांगे सकळ वर्तमान ॥ ७६ ॥ तें ऐकोनि राजेश्वर ॥ म्हणे आणावा तो तस्कर । ऐसें वचन ऐकोनि सत्वर । सेवकांची मांदी सांवली ॥ ७७ ॥ त्यांनी बंधन करोनि विक्रमासी । आणिते जाहले रायापाशीं । मग प्रणिपात केला वेगेसीं । सन्मुख उभा राहिला ॥ ७८ ॥ मग राव बोले पांथिकासी | हार आहे की तुजपाशीं । तो देई आतां सावकारासी । प्राण पांचवीं आपुला ॥ ७९ ॥ तंव विक्रम बोले वचना । ऐक राया चंद्रसेना । हार घेतला नाहीं जाणा । असत्य न बोलें कदाही ॥ १८० ॥ हाराचा सांगावा विचार । तरी वृथा म्हणाल तुम्ही सर्व । न घडे तोचि विचार । घडला असे समर्था ॥ ८१ ॥ आम्हांसी ग्रह नाहीं सानुकूलनसतीच उत्पन्न होते कळ । त्याची काय करूनि हळहळ । होणार तें होतसे ॥ ८२ ॥ बरें चोरी न करावी परंतु केली । परी आतां पाहिजे क्षमा केली । सर्व अपराध पोटीं घार्ली । कृपा करो महाराजा ॥ ८३ ॥ ऐसें वचन ऐकतां राजेश्वर । क्रोधे संतप्त जैसा खदिरांगार । गर्जना करोनि सत्वर । काय बोलतां जाहला ।। ८४ ॥ सेवकांसी म्हणे उठा सत्वर । तोडा याचे चरण कर । टाकूनि द्या नगराबाहेर | अन्न उदक न द्यावें ॥ ८५ ॥ ऐसा रायाचा अविवेक । मूढमती ते सकळिक। नाहीं कोणीही भाविक । यथा राजा तथा प्रजा ॥ ८६ ॥ तरी रायाचे मुखीं शनैश्चर । सुचूं न दे काही विचार । तोचि पीडा करी बारंबार । दुःख देत रायातें ॥ ८७ ॥ ऐसें चंद्रसेनाचें उत्तर ऐकोनी । सेवक उठले झडकरोनी । राया विक्रमासी चालिले घेऊनी । तया नगराबाहेरी ॥८८ ॥ नेऊनिया नगरप्रदेशीं । तोडिते झाले करचरणांसी । अश्रु येती जनांच्या नयनांसी । महासंकट ओढवलें ॥ ८९ ॥ तेव्हां हात पाय चारी | तोडिले त्याचे निष्ठुरीं । टाकोनि ग्रामाबाहेरी सेवक गेले सांगावया ॥ १९० ॥ मग राजा पुसे सेवकांला । तो मेला किंबा बांचला । त्याचा प्राण कोठे उरला । ऐसे बोले उत्तर ॥ ९१ ॥ मग सेवक म्हणती महाराज । सत्वरचि प्राण जाईल सहज | करचरणांवीण आत्मराज । कैसें सुख पावेल ।। ९२ ॥ खाण्यावीण हैराण । शरीरे पीडा अतिदारुण | तळमळ करी रात्रंदिन । महादुःख होतसे ॥ ९३ ॥ इकडे राजा विक्रम काय करी | हातपायांचे दुःख भारी । जैसा मत्स्य तळमळ करी | उदकावीण जाण पां ॥ ९४ । कोणी येताती बाटसरू | त्यांसीपाहतां येत गहिँबरू । ते म्हणती हे परमेश्वरू । कोण कष्ट या प्राणियासी ॥ ९५ ॥ जरी अन्न उदक कोणी द्यावें । तरी रायें त्यांसी दंडावें । ताडन बंधन करावें । ऐसा धाक जनांसी ॥ ९६ ॥ ऐसें असतां जाहला एक मास । अति दुःख होतसे विक्रमास । परी दया न ये कोणास । ग्रहदशा म्हणवोनी ॥ ९७ ।। राव विक्रम शोक करी । म्हणे ग्रहा समर्था कृपा करी । निष्ठुर न व्हावें निजांतरीं । दया करीं दीनासी ॥ ९८॥ ऐसी करुणा भाकितां तये वेळी । मग शनैश्चरासी कृपा आली । म्हणे याच्या सत्त्वाची न कळे खोली । सीमा झाली तत्त्वतां ॥ ९९ ॥ तरी आतां पीडूं नये तत्त्वतां । केली रायाच्या मनीं प्रेरकता | चंद्रसेन द्रवला चित्ता । म्हणे अन्नउदक देत जावें ॥ २०० ॥ अन्नउदकाची आज्ञा जाहली । नगरजनांसी दया आली । ते आणोनि देती नित्यकाळीं । कनवाळू कृपाळू जन ॥ १ ॥ अन्नउदकाचा होतसे सुकाळ । परंतु करचरणांवीण पांगुळ | त्या अतिदुःखें होतसे विकळ । चैन न पडे क्षणभरी ॥ २ ॥ ऐसी मिली वर्षे दोन । तोंबरी दुःख सोसले अति दारुण । ऐसें कर्माचें विंदान । भोगिल्यावीण सुटेना ॥ ३ ॥ तंब कोणे एके दिवशीं । तेलीण बैसोनि शिबिकेसी । जात होती सासुऱ्यासी । तया मार्गनें ॥ ४ ॥ त्या तेलिणींचे माहेर । होतें मैं उज्जयिनीनगर | सासरें तामलिंदापुर नगर । ऐसें श्रोती जाणावें ॥ ५ ॥ तेथील तेलियाने उज्जयिनीहूनी । स्नुषा आणिली मूळ करोनी । तंव तीं त्या मार्गावरोनी । येत होती उभयतां ॥ ६ ॥ तेव्हा त्या तेलिणीने । पाहिलें विक्रमाकारणें । मनी म्हणे राजा कोणें आणिलासे या स्थानीं ॥ ७ ॥ मग ती खाली उतरोनी कामिनी । लागली विक्रमाच्या चरणीं । म्हणे हातापायांवांचोनी । कोण अवस्था शरीराची ॥८ ॥ राजा अवलोकी तेलिणीकडे । बाई विजयी असोत तुझे चुडे । काय वृत्तान्त ग्रामाकडे | तो सर्व सांग मज ॥ ९ ॥ मग कामिनी म्हणे आहो राया । सर्व सुखी आहेत करुणालया | परी हे अवस्था तुमच्या देहा । काय म्हणोनी जाहली ॥ २१० ॥ राव म्हणे ऐक पतिव्रते । हा कर्मभोग जाण निरुतें । ग्रह दशा फिरली मातें । हैं कर्तृत्व देवाचें ॥ ११ ।। मग सर्व सांगितले तियेसी । जें जें वर्तल क्या समयासी । तें ऐकोनि म्हणे विक्रमासी । धन्य धन्य रे विधातिया ॥ १२ ॥ मग ती तेलीण काय करीत | रायासी शिबिकेमाजी बैसवीत । आपुल्या गृहासी घेऊनि जात । अत्यादरेंकरोनिया ॥ १३ ॥ तंव तो तेली कांपे थरथरां । म्हणे हैं विघ्न आणिलें घरा । जरी श्रुत होईल राजेश्वरा । मग कैसें करावें आपण ॥ १४ ॥ तेव्हां सून म्हणे श्वशुरासी । हा विक्रमादित्य निश्चयों | धर्मनीती राज्य करी उज्जयिनीसी । परि हे दशा ग्रहाची ॥ १५ ॥ हा माळवा देशींचा धनी | जैसा उकिरड्यांत पडिला चिंतामणी । दैवें लाधला आपणालागूनी । म्हणोनि आला गृहातें । १६ ।। मग तो तेली काय करी | राया चंद्रसेना श्रुत करी । आपण तस्कर टाकिला जो बाहेरी हस्तपाद खंडोनी ॥ १७ ॥ जरी आज्ञा होईल राजेश्वरा । तरी आणीन तया तस्करा । दया उपजली मम अंतरा । दीन अनाथ म्हणवोनी ॥ १८ ।। मग राव म्हणे भला रे भला । आणावें तया तस्कराला । प्रतिपाळ करी वहिला । अन्न वस्त्र देऊनी ॥ १९ ॥ ऐसा हुकूम केला रायानेंमग तेली आला घराकारणें । तेव्हां तेलियासी विक्रम म्हणे । गोष्ट सांगतों ऐका ते ॥ २२० ॥ मग राव म्हणे मेहतरासी । तुम्हीं श्रुत न करावें कोणासी । विक्रम आहे मम गृहासी । ऐसें कोठे न वदावें ॥ २१ ॥ मग तो तेली म्हणे राजेश्वरा । घाणा हांकावा माझिया घरा । देईन मी अन्न आणि वस्त्रा ऐसा नेम पैं माझा ॥ २२ ॥ मग विक्रम म्हणे तेलियासी । धन्य तुझी बुद्धि ऐसी । तुझा उपकार न फिटे आम्हांसी । महासंकटी रक्षिलें ॥ २३ ॥ ऐसें करितां कांहीएक दिवस । होते झाले विक्रमास । तया तेलियाचे घरी रात्रंदिवस | घाणा हांकीतसे ॥ २४ ॥ तंव सात वर्षे परिपूर्ण झालीं । पुढें कथा कैसी बरेली । ते पहिजे श्रवण केली । एकाग्रचित्तें कहानियां ॥ २५ ॥ मग कोणे एके दिवशीं । सायंकाळ जाहली निशी । घाण्यावर असतां विक्रमासी । बुद्धि कैसी आठवली ॥ २६ ॥ तो दीप रंगाचा अवसर । ध्यानांत आणी राजेश्वर । राग आळवीतसे मधुर । सुस्वर कंठेंकरोनी ॥ २७ ॥ रागोद्धार करितां प्रत्यक्ष । दीप लागले लक्षण लक्ष । जैसी दीपावलीच देख । प्रकाशमान नगरांत ॥ २८ ॥ तंव एकस्तंभाच्या माडींत । राजकन्या अतिरूपवंत । नामें पद्मसेना निश्चित । बैसलीसे आनंदें ॥ २९ ॥ तेव्हां तिनें अवलोकिला प्रकाश । मग पाचारिलें परिचारिकेस । म्हणे कोणे केलें दीपोत्सबास । शोध करोनि मज सांगा ॥ २३० ॥ दीपावली तों आज नाहीं। आणि लग्नही नसे कोठेही । तरी हें आश्चर्य दिसतें कांहीं । पाहूनि यावें सत्वरी ॥ ॥ इकडे दीपराग झाला संपूर्ण । तेव्हां दीप मावळले मुळीहून । मग दुसरा श्रीराग नामेंकरून । तेथें राय आळवीतसे ॥ ३२ ॥ पद्मसेना पुसे परिचारिकेसी ॥ हा पुरुष रागज्ञानी विशेषीं । राग आळवितो अति सुरसीं । कोण्या स्थळी पहा गे ॥ ३३ ॥ याचा आणावा समाचार । धुंडाळावे सकळ नगर | जेथें असेल तो नर । येथें आणा वेगेंसी ॥ ३४ । तेव्हां परिचारिका चौधीजणी । नगरीं शोध करिती तत्क्षणी । तंव तो तेलियाच्या घरी घाणी । हांकीतसे चौरंगा ॥ ३५ ॥ त्या परतोनि राजकन्येसी सांगती । की चौरंगा केला जो निश्चितीं तो तस्कर तेलियाच्या गृहाप्रती | घाणा हांकीत बैसला ॥ ३६ ॥ तोचि करीत आहे रागरंग परी स्वरूप दिसताहे बेढंग । जैसें कां शिमग्याचे सोंग । ऐसियापरी दिसताहे ।। ३७ ॥ मग पद्मसेना म्हणे साचार । तरी घेऊनि या तो तस्कर । जीवें भावें करीन भ्रतार । वेध लागला अंतरीं ॥ ३८ ॥ परिचारिका म्हणती प्रमाण । परी राया श्रुत करावें जाण । म्हणजे न लागे दूषण । शब्द न ये आम्हांवरी ।। ३९ ॥ तेव्हां पद्मसेना म्हणे तुम्हांसी कायी । तयासी येथें आणावें पाहीं मग रायासी श्रुत करीन लवलाहीं । तुम्ही मनीं भिऊं नका || २४० ॥ तेव्हां परिचारिका निघाल्या तेथुनी । येत्या झाल्या तेल्याचे दुकानीं मग त्या तेलियासी पुसोनी तयासी घेऊनि चालिल्या ॥ ४१ ॥ एकस्तंभाच्या माडीवरी । तयासी नेलें पैं सत्वरीं | मग त्यातें अवलोकूनि राजकुमारी | परम अंतिम संतोषली ॥ ४२ ॥ मग ती वंदे चौरंगासी । तुम्ही रागज्ञानी अतिविशेषीं परी आतां रागोद्धार करावा वेगेसीं । जेणें तृप्त होती श्रवण हे ॥ ४३ । मग तो करी रागोद्धार । यथान्याय गातसे स्वर । कंठ त्याचा अति मधुर । जैसा गंधर्व दूसरा ॥ ४४ ॥ ऐसा राजकन्येच्या माडीवर | रागरंग होतसे अपार । तंव चंद्रसेन आपल्या माडीवर । ऐकता जाहला ॥ ४५ ॥ मग राव पुसे परिचारिकेसी । आजि कुमारिकेच्या महालासी । रंग होतो दिवसांनीं कोणे कार्यासी सांग पां ॥ ४६ । मग दासी म्हणती समर्था । हा अन्याय आम्हांसी लावितां । परी हे निजकन्येची अवस्था । आम्हांकडे काय शब्द ॥ ४७ ॥ परंतु आमुची एक विनवणी । येऊनि पाहावें निजनयनीं । मग येईल कळोनी । सर्व अवस्था तेथील ॥ ४८ ॥ पद्मसेनेचा विचार | आम्हां सांगतां न ये समाचार । म्हणोनि तेथें चलावें सत्वर । मग जे करणें तें करावें ॥ ४९ ॥ तंव त्या रायासी निद्रा आली । पुढें कथा कैसी वर्तली । ती पाहिजे श्रवण केली । एकाग्रचित्तेकरोनिया ॥ २५० ॥ राजा विक्रम त्या माडीवर । बैसलासे चिन्तातुर । तंव साडेसात वर्षे समाचार | भरलीं शनिदेवाची ॥ ५१ ॥ राजा मनी चिन्ता करीत । म्हणे केव्हां उज्जयिनी होईल प्राप्त । क्लेश भोगिले अत्यंत । परी कृपा न करी ग्रहस्वामी ॥ ५२ ॥ ऐसा राव चिंता करीत । तंब तेथें काय वर्तली मात । शनिदेव होऊनि कृपावंत । सन्मुख उभा ठाकला ॥ ५३ ॥ म्हणे ऐक राया विक्रमसेना । मज न ओळखसी अज्ञाना । अद्यापि अनुभव तव मना । आला किंवा नाहीं ॥ ५४ ॥ मग राव उठूं पाहे झडकरोन । परी ते नाहीत करचरण । तेव्हां तैसाचि भूमिशयन । लोटांगण घालीतसे ॥ ५५ ॥ तेव्हां शनि म्हणे राया विक्रमा । धन्य धन्य तुझा महिमा । आतां मी प्रसन्न राजोत्तमा | इच्छा असेल तें माग ॥ ५६ ॥ तंव विक्रम सद्गद बोले वचन । म्हणे मनुष्यदेहा न पीडी जाण । हेचि द्या मज दान । कृपाळुवा शनिदेवा ।। ५७ ॥ म्यां दुःख सोशिलें शनिवार । ऐसें प्राण्यांसी नाहीं सोडवणार । तरी तूं कोणासी न डी समाचार । हें चि मागणी शनिदेवा ॥ ५८ ॥ ऐसें ऐकोनि शनिदेव । म्हणे धन्य धन्य तूं विक्रमराव । परपीडेचा अनुभव । जाणतोसी निजांतरी ॥ ५९ ॥ तूं न मागसी हातपाय । राजछत्रादि सुखोपाय | तरी तुज ईश्वर म्हणों ये । परमदुःख निवारिसी ॥ २६० ॥ मग कृपा उपजली शनिदेवासी । रावीं करचरणादि रूपासी । पहिल्याहूनी अति विशेषीं । सुंदर काया पैं केली ॥ ६१ ॥ मग राव शनिदेवाचे चरण धरी । म्हणे कृपाळुवा कृपा करीं । हेंचि मागणें सापाची । न करीं पीडा कोणासी ।। ६२॥ मग रायाते शनिदेव बोले । म्या काय तुज दुःख दिधलें । दुःख गुरुनाथ पाहिलें । ते कष्ट कोणे रीती ॥ ६३ ॥ तुज दुःख दाविलें किंचित । म्यां कैसे त्रासिले देव-दैत्य । तें श्रवण करें निश्चित । गुरुपीडा अवधारी ॥ ६४ ।। एके दिवशी प्रातःकाळीं ।। नमन केलें गुरुमाउली | मग हस्त जोडोनि ते वेळीं । विनंती करी तयासी ॥ ६५ ॥ अहो जी श्रीगुरुनाथा । मी तुमच्या राशीसी येतों आतां। तरी मान्य करी कृपावंता साडेसात वर्षांते ॥ ६६ ॥ मग गुरु म्हणे गा मजसी । तुम्हीं कृपा करावी आम्हांसी । न यावें आमुच्या राशि । घड़ी एक जाण पां ।। ६ ७ ॥ मग मी वदलों तें वेळां । तुम्ही करितां माझा कंटाळा | तरी मज थारा नाहीं दयाळा | कोणी न करी मान्य मज ॥ ६८ ॥ तरी पांच वर्षे मान्य करीं । अथवा अडीच वर्षे पदरीं धरीं । अडीचा वर्षांची परी | थोडकीच असे ।। ६९ ॥ परी तें न मानीच गुरू । मग मी म्हणे न घडे निर्धारू | पुन्हां मनीं केला विचारू । कीं गुरुसी न गांजावें ॥ २७० ।। गुरु केवळ माउली । सदा कृपेची करी साउली । गुरुवचन न मानितां ये वेळी । अधःपात प्राप्त होय ॥ ७१ ॥ ते वेळां मी लागलों चरणीं बिनंती करीत विनीत वचनीं । मी प्रसन्न तुज ग्रह शनी । माग माग गुरुनाथा ॥ ७२ ॥ तेव्हां गुरु म्हणे शनैश्चरा । आम्हांवरी कृपा करा । न यावे आमुच्या शरीरा । हेंचि आतां मागतसे ।। ७३ ।। मग मी प्रसन्न जाहलों ते क्षणीं साडेसात प्रहर येतो म्हणोनी । तुम्हीं मान्य न केल्या सर्व प्राणी । न मानिती मजलागीं ॥ ७४ ॥ मग गुरुदेव महणे प्रमाण । तरी सवा प्रहर येणे जाण । तें म्या मान्य केलें वचन । मग आज्ञा दिधली गुरूनें ॥ ७५ ॥ गुरु विचार करी निज मानसीं । स्नानसंध्या स्वकर्मा । करितां दवडीन सव्वा प्रहरासी । मग तो शनि कार्य करील || ७६ ॥ ऐसा गर्व धरिला मनांत । तो मज कळला वृत्तांत । मग म्यां विचारिले चित्तांत । काही चमत्कार दाखवा ॥ ७७ ॥ तंव ते आली ग्रहाची वेळ । तेव्हां गुरु जाहला उतावेळ ॥ म्हणे मृत्युलोकी गंगाजळ | तरी स्रानालागीं पैं जावें ॥ ७८ ॥ शनिग्रहाची पडता छाया || तेव्हां पालटली गुरूची काया ॥ मग फकीर वेषे तया ठाया शनैश्चर पातला ॥ ७९ ॥ तयापासीं खरबुजें होतीं दोन । ती केली गुरुसी अर्पण । मग गुरु हर्षयुक्त होऊन । दोन पैसे देत तया ।॥ २८० ।। मग स्रान करोनि ते बेळी । धोतरांत फळें बांधिली । झारी शोभे करकमळी | चालिले ते मार्गाने ॥ ८१ ॥ तंव पुढें दिसे एक नगरी । तेथें काय झाली परी | राव प्रधान समसरी | दोन पुत्र दोघांसी ॥ ८२ ॥ ते उभयतां त्या दिवशीं । गेले होते शिकारीसी । दोन प्रहर झाले तयांसी । वाट पाहे राजेंद्र ॥ ८३ ॥ तंव ते येतां दिसेना | इकडे उशीर जाहला भोजना । तेव्हां सेवकांसी केली आज्ञा | धुंडूनि आणा दोघांसी । ८४ ॥ मग ते सेवक निघाले सत्वर । लगबगा आले गांवाबाहेर | तंव तो पुढें देखिला विप्र । हात झोळी खरबुजांची ॥ ८५ ।। तंव शनैश्चर केली माव । फळांची मस्ती जाहली सावयव । सेवकी ओळखिला ब्रह्मदेव । म्हणती तुम्हांपासीं काय आहे ॥ ८६ ।। ब्राह्मण म्हणे सेवकांसी । खरबुर्जें घेतलीं फराळासी । सेवक म्हणती रुधिरासी । स्राव होते दिसताहे ।। ८७ ॥ तूं ब्राह्मण किंवा शूद्र | वस्त्रांतून गळे रुधिर | काय आहे तें सत्वर । दाविजे मैं आम्हासी ॥ ८८ ॥ मग गुरु झाला भयभीत । म्हणे हे अघटित काय वदत | अधोदृष्टि झोळी पाहात । तंब तें रुधिर प्रत्यक्ष ॥ ८९ ॥ सेवक झोळी घेती हिरोन | मग ते पाहती सोडोन । तंव शिरकमळें निघालीं दोन । प्रधान राजपुत्रांची ॥ २९० ॥ सेवक म्हणती रे चांडाळा | महादुष्टा पतिता खळा । ब्रह्मवंशी अमंगळा । दया नाहीं तुज अंतरी ॥ ९१ ॥ मग ते क्रोधयुक्त मानसीं । बंधन करिती ब्राह्मणासी | मारीत मारीत तयासी । रायापाशी आणिला ॥ ९२ ॥ राया सन्मुख उभा करून । सेवक सांगती वर्तमान | हा बाळहत्यारी ब्राह्मण । यानें उभयतांसी मारिलें ॥ ९३ ॥ ऐकतांचि रायासी आली मूर्च्छना । मनी म्हणें कैसें केलें नारायणा | एक पुत्र होता तोही मना । नाहीं आला तुझ्या की ॥ ९४ ॥ ब्राह्मण नोहे हा काळ । यानें गिळिला माझा बाळ तरी यासी नेऊनि तत्काळ | सुळावरी देईजे ॥ ९५ ॥ ऐसा होतां रायाचा । सूळ करविला लोखंडाचा । नेऊनि रोविला पैं साचा । नगराबाहेरी ॥९६ ॥ तंब भृगूचिया मंदिरांत । वर्तमान झालें श्रुत । तेव्हां एकचि वर्तला आकांत । तो लिहितां ग्रंथ विस्तार ॥ ९७ ॥ परि राजपुत्राची कामिनी | पतिव्रता लावण्यखाणी । वार्ता ऐकतां तत्क्षणीं | सती जावया सिद्ध जाहली ॥ ९८ ॥ आतां इकडे गुरुनाथासी । घेऊनि गेले बाळापाशीं । तेव्हां न सुचे कांहीं गुरूसी । ग्रहदशेने बेष्टिलें ॥ ९९ ॥ मग गुरु वदे सेवकांला । आतां सुळीं न द्यावें आम्हांला | दहा सहस्र रुपये तुम्हांला । देतों क्षणभरी थांबावे । ३०० ॥ दोन घटिका आम्हांसी । सुळीं न द्यावे निश्चयों । मग अवलोकावें नेत्रेंसी । जैसें होईल तें ॥१॥ ऐसे करुणाशब्द बोलतां तयां । मग त्या सेवकांसी आली दया । तेव्हां ते म्हणती दोन घटिका थांबोनियां मग देऊं सुळावरी ॥ २ ॥ ऐसें बोलतां बोलतां जाण । सव्वा प्रहर झाला परिपूर्ण । प्रधान राजपुत्र दोघेजण | वारूंसहित पातले ॥ ३ ॥ जेणें रायासी जाणविलें । त्याचे दरिद्र दूर केलें । मग सेवकांसी आज्ञापिलें । सुळीं न द्यावें ब्राह्मणा ॥ ४ ॥ तेव्हां सेवक थांबले सत्वर । येऊनि नगराबाहेर | सांगितला समाचार | सुळी न द्यावे ब्राह्मणा ।। ५ ॥ मग तो आणिला रायापाशीं । उभा राहिला सन्मुखेंसी । आशीर्वाद देऊनियां रायासी । आपुला वृत्तान्त निवेदिला ॥ ६ ॥ ऐकोनि राव झाला सद्गदित । म्हणे मज नव्हतें विदित । मी दूषण लावोनि वधीत । होतो तुम्हां गुरुराया ॥ ७ ॥ धिक् धिक् हा संसार । मी महापापी अनिवार । केवढा केला अविचार राज्यम देकरोनियां ॥ ८ ॥ तेव्हां सद्गदित झाला नृपती । गुरुचरण धरिलें प्रितं । स्फुंद स्फुंदून रडे निश्चितीं । मी अपराधी गुरुराया । ९ ॥ नेणतपणें जाहला अविचार । तो क्षमा करीं साचार | मग हात धरोनि सत्वर । सिंहासनीं बैसविला ।॥ ३१० ।। मग गुरु म्हणे ऐक भूपाळा । हा अन्याय नाहीं तुजला । ही शनैश्चराची कळा । दुःख दाविलें तयानें ॥ ११ ॥ मग झोळी आणोनि पाहती । तव तीं खरबुजेंच दिसतीं शिरकमळांची आकृती अदृश्य जाहल तत्काळ ॥ १२ ।। असो रायें करविलें भोजन । गुरुपंक्तीस बैसला आपण । आणखीही दिव्य ब्राह्मण । सर्वही तृप्ति पावले ॥ १३ ।। मग गुरूसी वस्त्रे भूषणें । दिधलीं राया भृगूनें । तेव्हां आज्ञा घेऊनि गुरूनें । प्रयाण केलें तेथोनी ॥ १४ ॥मग शनिदेव आले गुरूपाशी । नमन केलें साष्टांगेंसीं म्हणे वर्तणूक जाहली कैसी ती सांगाबीं गुरुनाथा ॥ १५ ॥ गुरु म्हणे बापा शनैश्चरा | सव्वा प्रहर केला माझा मातेरा । साडेसात वर्ष येतासी खरा तर मग काय होतें कळेना ॥ १६ । तूं ग्रहों माजीं ग्रह श्रेष्ठ । जीवांसी देसी बहु कष्ट । मी गुरु तुज अति श्रेष्ठ | बरा उपकार फेडिला ।। १७ ॥ असो जें जाहलें तें बरें झालें । परी ऐसें कोणा न कष्टवीं वहिलें । तुज शपथ माझी ये बेळे शनिग्रहा समर्था ॥ १८ ॥ मग शनिदेव म्हणे गुरूसी । गर्व न धरावा मानसीं । गर्व धरील त्या पुरुषासी । ऐसेंच मी गांजीन ॥-१९ ॥ गुरुजी तुम्हांसी गर्व जाहला । म्हणोनि हा अपराध घडला । तरी क्षमा करा बाळकाला अपराधी पार्टी घालिजे ॥ ३२० ॥ मग शनि गेला शिवापाशीं म्हणे आतां येतों तुम्हांसी । तंव शंभु म्हणे आम्हांसी । काय करिसी येऊनियां ॥ २१ ॥ परी येशील तेव्हां सांगून येणें ऐसें उभयतां झालें बोलणें ॥ मग दुसरे दिवशीं शनीनें । येतो म्हणोनि सुचविलें ॥ २२ ॥ शंकरें ऐकोनि बचना । क्षण एक लपला कैलासीं | मग वदता झाला शनीशी। तुवां आमुचे काय केलें ॥ २३ ।। मग शनि म्हणे महादेवा | तुमचा धाक त्रिभुवनीं सर्वा मजभेणें लपलेती देवाधिदेवा हें काय थोडे असे ॥ २४ ।। ऐकोनि हास्य करी कैलासराज । म्हणे धन्य तुझें उग्र तेज || मग कृपा करून सहज | आज्ञा देत शनीला ॥ २५ ॥ मग ग्रह आला रामचंद्रासी ॥ वनवास भोगविला तयासी । आणि ग्रह येतां सीता से । रावण चोरून पै नेलें ॥ २६ ॥ रावणाच्या मंचकाखालते । नवग्रह होते पालथे । त्यावर मंचक ठेवूनि निरुतें । रावण पहुडे नित्यकाळीं ॥ २७ ॥ तंव तेथें आले नारदमुनी । ते वदते झाले मजलागूनी । तूं ग्रह श्रेष्ठ महाअभिमानी । ऐसी दशा तुमची ॥ २८ ॥ तरी येथें तुमचें कांहीं न चाले । गरिबांस कष्टवितां बळें । हे सामर्थ्य नव्हे आगळें । उगाची पुरुषार्थ भोगितां ॥ २९ ॥ मग शनि वदे नारदासी । आम्ही पालथे ते सोयींचे करविसी । मग पाहें पराक्रमासी । कैसा आहे तो दावीन ॥ ३३० ॥ नारद म्हणे मी ऐसें करीन । ऐसें बोलोनिया वचन । मग रावणापाशी जाऊन । सांगे तयासी विचार । ३१ ॥ म्हणे ग्रह पालथे घालून । मंचकी निद्रा करिसी रात्रंदिन । तरी हें अनुचित असे जाण । वैरियांच्या उरावरी पाय द्यावा । ३२ ।॥ तें बचन रावणा मानलें । मग पालथे ते सोयीचे केले तंब तेथें काय वर्तलें । तें परिसावें सज्जनीं ॥ ३३ ॥ दृष्टि फिरवितां शनैश्चर । षण्मासांत सहपरिवार । निर्दाळी श्रीरामचंद्र | पुत्रपौत्रांसहित पैं ॥ ३४ ॥ हरिक्षंद्रासी आला शनी । बारावा अतिक्रूर स्थानीं । पीडिता झाला कौशिकमुनि । राज्यभ्रष्ट तो केला ।। ३५ ॥ पुढें अति | दिधलें तयासी । स्त्रीपत्रादि घातले विक्रयासी । सवे विकला डोंबासी । तेथेंहि जाचिलें बहुत ॥ ३६ ॥ ऐसें कष्टविले राजोत्तमा दमयंतीप्राणमनोरमा दुःख दिधलें हे विक्रमोत्तमा । पीडियेली दमयंती ॥ ३७ ॥ ग्रह आला इंद्रराया ।। भोगिली गौतमाची जाया । भगांकित झाली सर्व काया | ऋषीशापेंकरोनिया ॥ ३८ ॥ ग्रह आला चंद्रासी । स्पर्श केला और पत्नी । कलंक लागला चंद्रासी । ऐसें झालें जाण पां ॥ ३९ ॥ ग्रह आला वसिष्ठासी । क्षय झाला शत पुत्रांसी | तैसेंचि पिलें पराशर की । मत्स्यगंधा भोगिली ॥ ३४० ।। पांडव ग्रह दशा भोग्य | राज्य हरोनि गेले वनात | कौरवांचा क्षय केला क्षणांत | ग्रह येतांचि तत्काळीं ॥ ४१ ॥ तैसाचि श्रीकृष्णासी ग्रह आला | स्यमंतकाचा डाग लागला । तो कोणत्या कारणें निघाला । हरिविजयीं ती कथा ॥ ४२ ॥ मग कृष्ण म्हणे शनैश्चराय । तूं महासमर्थ होसी खरा । सर्वत्रांसी तुझा दरारा । देवदानवांदिकांसी ॥ ४३ ॥ ऐसें देवादिकांसी त्रासिलें । त्यांत तुजला कांहीसे दुःख दिधलें । किंचित् चमत्कारासी दाविलें । समजावया तुजलागीं ॥ ४४ ॥ मग विक्रम उठे झडकरी | साष्टांग नमस्कार करी । धन्य शनैश्चरा अवधारी । पावन केलें मजलागीं ॥ ४५ ।। आतां मी अनन्य शरण। कृपा करीं तुज अनाथा लागून हेचि द्यावे वरदान । न पीडीं प्राणिमात्रासी ॥ ४६ ॥ मग शनि म्हणे विक्रमासी | धन्य तूं परोपकारी होसी । परपीडा निवारितोसी । उपमा नाहीं तुजलागीं ॥४७॥ तेव्हा प्रसन्न झाला शनैश्चर । रायासी देता झाला निजवर । हा ग्रंथ श्रवण पठण करी जो नर । तयासी पीडा न करी मी ॥ ४८ ॥ भावें करितां श्रवण पठण | आदरें ग्रंथसंरक्षण । त्यासी रक्षीन मी रात्रंदिन । कृपा करीन सर्वथा ॥४९ ॥ जो कां श्रवण पठण न करी | आणि ग्रंथांची हेळणा करी । तया नराच्या शरीरी । पीडा फार करीन मी ॥ ३५० ॥ श्रवणपठणाचा ऐका विचार । नित्य अथवा शनिवार | श्रवण पठण करी जो नर । उपोषणे अति संतोषी । ५१ ॥ जरी न करवे उपोषणासी । तरी श्रवण करावें अहर्निशी । तेणें संतोष मम मानसीं । मग पीडा न करी तत्त्वतां ॥ ५२ ॥ हें वचन माझें नेमस्त । विक्रमासी भाष देत । त्या नरासी मी भाग्यवंत । करीन जाण निर्धारें ॥ ५३ ॥ ऐसा वर देऊनि रायासी । शनिदेव गेले निजस्थानासी । पुढें कथा वर्तनी कैसी । ती श्रवण करावी श्रोतेहो ॥ ५४ ॥ राजकन्येच्या माडीवर विक्रमी भेटले शनैश्वर । तेव्हा रायाची दिव्य झालें शरीर | जैसा सूर्य प्रकटला ॥ ५५ ॥ तंव चंद्रसेन राव आला । पाहे तंव देखे विक्रमाला । जैसा मदनाचा पुतळा । तटस्थ जाहला मानसीं ॥ ५६ ॥ मग ते पद्मसेना राजकुमारी | राया विक्रमातें वरी | राव पुसे ते अवसरी । आपण कोण महाराज ॥ ५७ ॥ विक्रम वदे साचार | मी तुमचा असे चोर ।श्रीपति वैश्य ५० संपूर्ण घातमास सावकारी । बोलवा आधी तयासी ॥ ५८ ॥ तंव ते थांबली सेवकांची मांदी। वैश्य बसला होता गादी। म्हणती बोलाविलें रायें आधी । सत्वर तेथें चलावें ॥ ५९ ॥ वैश्य उठला झडकरोन । येऊनि रायासी करी नमन । राव म्हणे वैश्यालागून | हाचि तस्कर होय कीं ॥ ३६० ॥ वैश्य म्हणे रायासी । आतां चला मम मंदिरासी । अवश्य म्हणोनि वेगेंसी । चित्रशाळेसी पातले ॥ ६१ ॥ तंव चित्रींचा निर्जीव हंस । जेणें गिळिलें होतें हारास । तो पुनः उगाळी सावकाश । जैसा होता तैसाचि ॥ ६२ ॥ हार उगाळितां हंसाने । तो पाहिला सर्वजणी । हैं आक्षर्य सकळांकारणें । म्हणती हैं अघटित ।। ६३ ॥ मग तो वैश्य वाणी । बहु संतोषला जमना । कन्या अर्पूनि चरणीं । विक्रमाच्या लागला ॥ ६४ ॥ जन म्हणती अघटित कला । निर्जीव ले हार गिळिला दोष लाविला महापुरुषाला । तें आजि कळों आलें ॥ ६५ ।। चंद्रसेन पुसे विक्रमासी । आपण राहतां कोणे देशीं कोण नाम कोणे वंशीं । जन्म तुमचा सांगावा ॥ ६६ ॥ तंव विक्रम म्हणे चंद्रसेना । काय पुससी विचक्षणा | मी असें उज्जयिनीचा राणा | नाम माझें विक्रम || ६७ ॥ ऐसे ऐकतां राजेश्वर । घाली साष्टांग नमस्कार । म्हणे अन्याय घडला थोर । कृपा करीं दयाळा ॥ ६८ ॥ तेव्हांच की असतें श्रुत । तरी कष्ट कां होते प्राप्त । न कळतां झालें अनुचित । त्यासी उपाय कायसा ।। ६९ ॥ बिक्रम म्हणे राजेश्वरा । हा आमुच्या ग्रहदशेचा फेरा । पूजन न केलें शनैश्वरा । म्हणोनि कष्ट पावलों ॥ ३७० ॥ व ग्रह नव्हता सानुकूळ । म्हणोनि तव बुद्धि विकला । आतां ग्रह झाला सानुकूळ । म्हणोनि ऐसे बदलीसी ॥ ७१ ।। असो रायाने सोहळा केला फार । फोडिलें द्रव्याचें भांडार धर्म केला अपार । याचकजन संतोषती ॥ ७२॥ मग तो तेली बोलाविला विक्रमें तयासी नमस्कार केला एक देश तया देवविला सुखी केला तये बेळीं ॥ ७३ ॥ चंद्रसेन हर्षभरित म्हणे मम भाग्यासी नाहीं अंत बिक्रम जोडला 1. जामात | धन्य मी एक संसारी ।। ७४ । ऐसें करितां एक मास | झाला राया विक्रमास । मग पुसोनियां चंद्रसेनास । आज्ञा मागतसे नृपती ॥ ७५ ॥ मग चतुरंग दळ सिद्ध करून । हत्ती घोडे दासदासी जाण । देश पट्टणे ग्राम देऊन । जामातासी बोळविलें ॥ ७६ ॥ तंव त्या सावकारें आपण । नाना वस्तु अनर्घ्य रत्न । विक्रमासी देऊन । बोळवण केली कन्येची ॥ ७७ ॥ असो सवे घेऊनि दळभार । उज्जयिनीसीं आला राजेश्वर । नगर शृंगारिलें सत्वर । अति आनंद होतसे ॥ ७८ ॥ मग सुमुहूर्त पाहूनी । विक्रम बैसविला सिंहासनीं । याचक तृप्त केले दानीं । चिंता चित्ता असेना ॥ ७९ ॥ मग हैं शनैश्वर व्रत । राजा विक्रम आचरित । पीडा गेली समस्त । शनिप्रसादेकरोनी ॥ ३८० ॥ ही महाराष्ट्र भाषेची कथा | परी अर्थाविषयी नाहीं न्यूनता | यथामति वर्णिली तत्त्तां । श्रवण करा भाविक हो ।। ८१ ।। हा ग्रंथ करितां श्रवण | सकळ विघ्ने जाती निरसून | ग्रहपीडा अति दारुण | न बाधे कदा कल्पांती ॥ ८२ ॥ ऐकतां कथा नवग्रहांची । येणे पीडा निवारे क्लेशांची । वार्ताही नुरे दुःखाची । कृपा करिती ग्रह सर्व ॥ ८३ ॥ श्रवण पैठणी निदिध्यास । लेखक पाठक सर्वांस । ग्रंथ संरक्षी तयास । क्लेश विघ्ने न बाधती कदा ।। ८४ ॥ ही शनैश्वराची ख्याती । केवळ शनैश्षराची मूर्ती। अहर्निशीं जे कां ध्याती । त्यांसी संरक्षी शनिदेव | ८५ ॥ सकळ दुःख दरिद्र । येणें निरसेल समग्र | भावें श्रवण करितां साचार | फळ प्राप्त तयासी ॥ ८६ ॥ म्हणे तात्याजी महिपती । हे प्रीति पावो शनैश्चरा पती । कृपाळू तो उग्रमूर्ती । निर्विघ्न करी सर्वांसी ॥ ८७ ॥ इति श्रीशनैश्चराची कथा । त्याचा तोचि बदविता । आपुली तो मायिक वार्ता । करविता श्रीपांडुरंग ।। ३८८ ॥ । इति श्री शनैश्चर माहात्म्य संपूर्णम् । श्री शनैश्चर अर्पणमस्तु ।।